సంగీత జగత్తులో సాటిలేని విద్వాంసుడు!

Ravi Vanarasi ……….

భారతీయ శాస్త్రీయ సంగీత జగత్తులో… ప్రపంచ సంగీత చారిత్రక మహా గ్రంథంలో  అక్షయమైన కీర్తికాంతులతో, నిరంతర తేజస్సుతో, ప్రకాశించే ఒక అత్యద్భుతమైన అధ్యాయం ఏదైనా ఉందంటే, అది నిస్సందేహంగా సితార్ విద్వాంసులు, పండిత శిఖామణి రవిశంకర్ జీవిత చరిత్రే అని ఘంటాపథంగా చెప్పుకోవచ్చు.

సుదీర్ఘమైన ఆయన జీవిత పయనం కేవలం రాగాలు, తాళాలు, స్వరాల సుమధురమైన సమ్మేళనం మాత్రమే కాదు.. అది తూర్పు దిక్కున ఉద్భవించిన అద్భుతమైన, ఆధ్యాత్మిక సంగీత సంస్కృతిని, పడమర దిక్కున ఉన్న ఆధునిక, చైతన్యవంతమైన, కళాత్మక జగత్తుతో అతి సున్నితంగా, అత్యంత నైపుణ్యంతో, అపురూపంగా మేళవించిన ఒక బృహత్ ప్రయోగశాల.

ఆయన కేవలం సితార్ వాయిద్యకారుడు మాత్రమే కాదు. ఆయన ఒక తాత్విక చింతనాపరుడు, భారతదేశ ఆత్మను, సంస్కృతిని, సంగీత వారసత్వాన్ని ప్రపంచ వేదికపై ఎటువంటి సంకోచం లేకుండా, అత్యంత గర్వంగా ప్రదర్శించిన ఒక అసాధారణమైన సాంస్కృతిక రాయబారి.

ఆయన సితార్ మీటినప్పుడు ఆ వాయిద్యం నుండి వెలువడిన ఆ ధ్వని హిమాలయ పర్వతాల అచంచలమైన మౌనం నుండి, పవిత్ర గంగా నది తరగని, నిరంతర ప్రవాహం నుండి, యుగయుగాలుగా ప్రతిధ్వనించే ఆధ్యాత్మిక సారాంశం నుండి, వేదాల గంభీరమైన పారాయణం నుండి ఉద్భవించిన దివ్య ప్రకంపనగా ఎంతో మంది భావిస్తారు.

పండిట్ రవిశంకర్ పూర్తి అసలు పేరు  ‘రొబింద్ర షౌంకోర్ చౌధురి’ అని చరిత్రకారులు, పండితులు తమ గ్రంథాలలో నమోదు చేశారు. కానీ తన పేరును ‘రవి’ (సూర్యుడు) గా కుదించుకోవడం ద్వారానే ఆయన తన ప్రభావాన్ని, తేజస్సును ప్రపంచానికి తెలియజేశారు. ఆయన ఏప్రిల్ 7, 1920 సంవత్సరంలో బనారస్ (వారణాసి) నగరంలో జన్మించారు..

విద్యావంతులైన బెంగాలీ హిందూ కుటుంబంలో, ఏడుగురు సోదరులలో అత్యంత చిన్నవాడిగా ఆయన జన్మించారు. ఆయన తండ్రి శ్యామ్ శంకర్ చౌధురి లండన్‌లోని ప్రసిద్ధ మిడిల్ టెంపుల్ నుండి బారిస్టర్‌గా పట్టభద్రులయ్యారు. గొప్ప పండితుడు. అంతేకాక, రాజస్థాన్‌లోని ఝలావర్ రాష్ట్రానికి ‘దీవాన్’ గా కూడా సేవలు అందించారు. ఆయన  కుటుంబ పేరులోని చివరి భాగాన్ని తొలగించారు.

 రవిశంకర్ బాల్యం… అది కొంత సంక్లిష్టమైన భావోద్వేగాల సంకలనం. ఆయన తండ్రి లండన్‌లో పనిచేస్తూ, రెండవ వివాహం చేసుకున్నారు. దాంతో, రవిశంకర్ తన తల్లి హేమాంగిని దేవితో కలిసి బనారస్‌లోనే పెరిగారు. ఎనిమిదేళ్ల వయస్సు వచ్చే వరకు ఆయన తన తండ్రిని కలుసుకోలేదు.

ఈ చిన్ననాటి ఒంటరి తనం .. తండ్రి ప్రేమకు తాత్కాలికంగా దూరమైన భావోద్వేగ స్థితి… తర్వాత కాలంలో ఆయన సితార్ నుండి వెలువరించిన లోతైన, మర్మమైన, విషాదభరితమైన స్వరాలలో ప్రతిధ్వనించాయి అని సంగీత విశ్లేషకులు అంటుంటారు.

పదేళ్ల చిన్న వయస్సులోనే, బనారస్ వీడి, పండిట్ రవిశంకర్ తన అన్న ప్రపంచ ప్రఖ్యాతి గాంచిన కొరియోగ్రాఫర్, నృత్యకారుడు ఉదయ్ శంకర్ నృత్య బృందంలో నర్తకుడిగా పారిస్‌కు ప్రయాణించారు. 13 సంవత్సరాల వయస్సు వచ్చేసరికి ఆయన ఆ బృందంలో ఒక పూర్తి స్థాయి సభ్యుడిగా మారిపోయారు. కీలకమైన యుక్తవయస్సులో, ఉదయ్ శంకర్ డ్యాన్స్ గ్రూప్‌తో కలిసి రవిశంకర్ ఐరోపా, యునైటెడ్ స్టేట్స్‌లలో పర్యటించారు.

ఈ పర్యటనల ద్వారా ఆయన ప్రపంచాన్ని, దాని విభిన్నకోణాలను కళ్లారా చూశారు. ఆయన ఫ్రెంచ్ భాషను నేర్చుకున్నారు. ఈ భాషా పరిజ్ఞానం ఆ తర్వాత ఫ్రాన్స్‌లో, యూరప్‌లో ఆయన సంగీతాన్ని ప్రదర్శించడానికి, ప్రేక్షకులతో కమ్యూనికేట్ చేయడానికి ఎంతగానో ఉపయోగపడింది.ఆయన కేవలం భారతీయ వాయిద్యాలు, నృత్యంపై మాత్రమే దృష్టి పెట్టలేదు.

ఆయన పాశ్చాత్య శాస్త్రీయ సంగీత అపారమైన గొప్పదనాన్నిగ్రహించారు. జాజ్ సంగీత స్వేచ్ఛాయుతమైన ఆశువుగా వాయించే శైలిని, అద్భుతమైన సినిమా కళను అత్యంత సన్నిహితంగా పరిశీలించే అపురూపమైన అవకాశం ఆయనకు దక్కింది.

ఈ అనుభవాలన్నీ… అవి ఆయన భారతీయ రాగాలను పాశ్చాత్య స్వరకల్పన పద్ధతులతో, వాయిద్యాలతో మేళవించడానికి, ప్రయోగాలు చేయడానికి, ఒక సరికొత్త సంగీత ప్రక్రియను సృష్టించడానికి అతి ముఖ్యమైన మూలకారణంగా నిలిచాయి.

1934 డిసెంబర్‌లో కలకత్తాలో జరిగిన ఒక సంగీత సదస్సులో ఆయన మైహర్ రాచరిక ఆస్థాన విద్వాంసుడైన ఉస్తాద్ అల్లావుద్దీన్ ఖాన్ సంగీతాన్ని విన్నారు.. ఆయన సంగీతం రవిశంకర్ హృదయాన్ని మెరుపులా తాకింది.. ఆయన అన్న ఉదయ్ శంకర్ ఖాన్ తమ నృత్య బృందానికి సోలోయిస్ట్‌గా యూరప్ పర్యటనకు ఒప్పించారు. ఆ పర్యటనలో, ఖాన్ కి దగ్గరగా ఉండటం వలన రవిశంకర్ సితార్ పట్ల, భారతీయ శాస్త్రీయ సంగీతం పట్ల ఉన్న ఆసక్తి మరింతగా పెరిగిపోయింది.

ఖాన్, రవిశంకర్ తన నృత్య వృత్తిని పూర్తిగా వదిలివేసి, మైహర్‌కు వచ్చి, గురుకుల పద్ధతిలో ఉంటేనే తనకు సంగీత శిక్షణ ఇస్తానని షరతును విధించారు.పండిట్ రవిశంకర్ ఆమాటకు తలఒగ్గారు. ఆయన వద్ద శిక్షణ పొందారు. ఖాన్ కేవలం ఉస్తాద్ మాత్రమే కాదు, ఆయన ఒక కఠినమైన, నిష్ఠాగరిష్ఠుడైన గురువు. రవిశంకర్ ఏడు సంవత్సరాల పాటు అంకితభావంతో సితార్, సుర్‌బహర్ వాయిద్యాలను అభ్యసించారు.

ఈ గురుకులంలో ఆయన అల్లావుద్దీన్ ఖాన్ కుమారుడు, సరోద్ విద్వాంసులు ఉస్తాద్ అలీ అక్బర్ ఖాన్, కుమార్తె అన్నపూర్ణా దేవి (రోషనారా ఖాన్) (తరువాత ఆయన మొదటి భార్య అయ్యారు) లతో కలిసి  అవిశ్రాంత సాధన చేశారు. ఆయన మొట్టమొదటి బహిరంగ సితార్ ప్రదర్శన డిసెంబర్ 1939లో జరిగింది. ఇది అలీ అక్బర్ ఖాన్ తో కలిసి చేసిన ఒక ‘జుగల్‌బందీ’ (యుగళ వాయిద్యం) ప్రదర్శన.

ఈ ప్రదర్శన, ఒక కొత్త తరం, ఒక కొత్త దృక్పథం, భారతీయ శాస్త్రీయ సంగీతాన్ని ప్రపంచానికి తీసుకెళ్లడానికి సిద్ధమవుతున్న ఒక అద్భుత శక్తి ఆవిర్భావానికి తొలి సంకేతంగా చరిత్రలో నిలిచింది.1944లో పండిట్ రవిశంకర్ ముంబైకి (అప్పటి బొంబాయి) తన కార్యక్షేత్రాన్ని మార్చుకున్నారు. అక్కడ ఆయన ఇండియన్ పీపుల్స్ థియేటర్ అసోసియేషన్‌లో చేరి, నృత్య రూపకాలకు (‘ధర్తీ కే లాల్’ వంటివి) అద్భుతమైన, వినూత్నమైన సంగీతం అందించారు.

ఈ దశ… ఇది ఆయన కేవలం సాంప్రదాయ సితార్ విద్వాంసుడిగా మాత్రమే కాక, ఒక వినూత్నమైన, ప్రయోగాత్మకమైన, సమకాలీన సంగీత దర్శకుడిగా కూడా తన ప్రతిభను చాటుకోవడానికి ఒక సువర్ణావకాశాన్ని అందించింది.ఒక ఉదాహరణ చెప్పాలంటే, ఆయన కేవలం 25 ఏళ్ల వయసులో, ఎంతో ప్రాచుర్యం పొందిన దేశభక్తి గీతం “సారే జహాఁ సె అచ్ఛా”కు మళ్లీ సంగీతం సమకూర్చారు.

ఈ పునర్నిర్మాణంలోనే ఉంది ఆయన దార్శనికత, సంప్రదాయానికి, జాతీయ స్ఫూర్తికి ఆయన ఇచ్చిన ఆధునిక మెరుగులు, ఆయన ప్రయోగాత్మక ధోరణి. ఈ కంపోజిషన్ నేటికీ అత్యంత ప్రజాదరణ పొందిన, అత్యంత శక్తివంతమైన వెర్షన్‌లలో ఒకటిగా ఉంది.

1949 ఫిబ్రవరి నుండి 1956 జనవరి వరకు, పండిట్ రవిశంకర్ న్యూఢిల్లీలోని ఆల్ ఇండియా రేడియో సంగీత దర్శకుడిగా సేవలు అందించారు. ఈ ఏడేళ్ల కాలం… ఇది భారతీయ సంగీత ప్రసార చరిత్రలో, ముఖ్యంగా స్వాతంత్య్రానంతరం, ఒక సువర్ణ అధ్యాయంగా పేరుగాంచింది.ఆల్ ఇండియా రేడియోలో, ఆయన ‘ఇండియన్ నేషనల్ ఆర్కెస్ట్రా’ను స్థాపించారు. ఈ ఆర్కెస్ట్రా ద్వారా ఆయన ఎన్నో అద్భుతమైన ప్రయోగాత్మక కంపోజిషన్‌లను సృష్టించారు.

1950లలో ఆయన సత్యజిత్ రే దర్శకత్వం వహించిన, అంతర్జాతీయంగా ప్రశంసలు పొందిన ‘అపు త్రయం’ (పథేర్ పాంచాలి (1955), అపరాజితో (1956), ది వరల్డ్ ఆఫ్ అపు) చిత్రాలకు అందించిన సంగీతం… ఇది ఆయన కీర్తిని భారతదేశ సరిహద్దులు దాటించింది కొన్ని సరళమైన, సంప్రదాయ భారతీయ రాగాలను ఉపయోగించి, ప్రపంచ సినిమా చరిత్రలోనే అత్యంత హృదయాన్ని కదిలించే, అతి ప్రభావవంతమైన సౌండ్‌ట్రాక్‌లను సృష్టించారు.

ఈ పని… ఆయనను ఒక ప్రపంచ స్థాయి కంపోజర్‌గా, సినిమా సంగీత దర్శకుడిగా కూడా నిలబెట్టింది, నిలబెట్టింది. అంతేకాకుండా, ‘గోదాన్’, ‘అనురాధ’ వంటి అనేక హిందీ చిత్రాలకు కూడా ఆయన తన అద్భుతమైన సంగీత దర్శకత్వాన్ని అందించారు.1956వ సంవత్సరం పండిట్ రవిశంకర్ ఆల్ ఇండియా రేడియోలో తన పదవికి రాజీనామా చేసి, భారతీయ శాస్త్రీయ సంగీతాన్ని ప్రపంచానికి పరిచయం చేయడానికి సంకల్పించారు.

తొలి రోజుల్లో ఆయన కేవలం కచేరీలలో ప్రదర్శన ఇవ్వడం మాత్రమే చేయలేదు. ఆయన చిన్నచిన్న ప్రేక్షక సమూహాల ముందు ప్రదర్శనలు ఇచ్చి, భారతీయ సంగీత ప్రాథమిక సూత్రాలను, రాగాల నిర్మాణాన్ని, భావాన్ని, ఆలాపన ప్రాముఖ్యతను వివరించేవారు. ఆయన దక్షిణాది భారతీయ కర్ణాటక సంగీతం నుండి కూడా కొన్ని రాగాలను తన ప్రదర్శనలలో ఉపయోగించి, భారతీయ సంగీత సమగ్రతను, గొప్పదనాన్ని పశ్చిమ దేశాల ప్రేక్షకులకు పరిచయం చేశారు.

1956లోనే లండన్‌లో ఆయన తన మొదటి లాంగ్ ప్లే ఆల్బమ్ ‘త్రీ రాగాస్’ను రికార్డ్ చేశారు.ఈ అంతర్జాతీయ ప్రయాణంలో ప్రపంచ ప్రఖ్యాత వయోలిన్ విద్వాంసుడు, యెహుది మెనుహిన్ పరిచయమయ్యాడు. వీరిద్దరూ కలిసి చేసిన ‘వెస్ట్ మీట్స్ ఈస్ట్’ అనే ఆల్బమ్, భారతీయ, పాశ్చాత్య శాస్త్రీయ సంగీతాల అద్భుతమైన, సంక్లిష్టమైన సమ్మేళనాన్ని, ప్రపంచానికి అందించింది.

1960ల మధ్యకాలంలో, పండిట్ రవిశంకర్ ‘ది బీటిల్స్’ బ్యాండ్‌కు చెందిన గిటారిస్ట్, జార్జ్ హారిసన్‌తో ఏర్పడిన స్నేహం ద్వారా మరింత ప్రపంచవ్యాప్త కీర్తిని, కొత్త ప్రేక్షకులను సంపాదించుకున్నారు. 1986 నుండి 1992 వరకు రాజ్యసభలో ఆయన నామినేటెడ్ సభ్యుడిగా చేశారు. 1999లో భారతదేశ అత్యున్నత పౌర పురస్కారం ‘భారత రత్న’ను ఆయన అందుకోవడం, ఆయన కీర్తి కిరీటంలో ఒక అపురూపమైన ఆభరణంగా నిలిచింది..

ఆయన 1941లో, తన గురువు ఉస్తాద్ అల్లావుద్దీన్ ఖాన్ కుమార్తె అన్నపూర్ణా దేవిని వివాహం చేసుకున్నారు. వారికి శుభేంద్ర శంకర్ అనే కుమారుడు పుట్టాడు. 1960ల ప్రారంభంలో వారిద్దరూ విడిపోయారు, అయితే 1982లో అధికారికంగా విడాకులు తీసుకున్నారు. తర్వాత  1989లో హైదరాబాద్‌లోని చిలుకూరు ఆలయంలో తంబురా వాద్యకారిణి సుకన్య రాజన్‌ను రెండో వివాహం చేసుకున్నారు. వీరికి 1981లో అనుష్క అనే కుమార్తె జన్మించింది.

ఈ వివాహం జరగడానికి కొన్ని సంవత్సరాల ముందు రవి శంకర్‌కు న్యూయార్క్ కచేరీ నిర్మాత  స్యూ జోన్స్‌తో కూడా సంబంధం ఉండేది, వారికి ప్రఖ్యాత గాయని నోరా జోన్స్ 1979లో జన్మించింది. అయితే, రవి శంకర్ స్యూ జోన్స్‌ను వివాహం చేసుకోలేదు.. పండిట్ రవిశంకర్ గారి వ్యక్తిగత జీవితం ఆయన సంగీతం వలెనే లోతైన, భావోద్వేగాల సంక్లిష్టతతో కూడుకున్నది.

ఒకే కుటుంబం నుండి, తండ్రి (రవిశంకర్), కూతురు (అనుష్క), మరొక కూతురు (నోరా జోన్స్) ముగ్గురూ అత్యున్నత సంగీత పురస్కారాలను అందుకోవడం అనేది ప్రపంచ చరిత్రలోనే ఒక అరుదైన, ఒక అసాధారణమైన ఘనతగా విశ్లేషకులు చెబుతారు. పండిట్ రవిశంకర్ 2012 నవంబర్ 4న కాలిఫోర్నియాలోని లాంగ్ బీచ్‌లో తన కుమార్తె అనుష్కతో కలిసి తన చివరి కచేరీని ప్రదర్శించారు. డిసెంబర్ 11, 2012న, 92 ఏళ్ల వయస్సులో, గుండె కవాటం మార్పిడి శస్త్రచికిత్స అనంతరం, శాన్ డియాగోలో తుది శ్వాస విడిచారు.